Հավանաբար, ոչ ոք չի ցանկանում քննարկել ղարաբաղյան հակամարտության հետեւում գտնվող ավելի խոր աշխարհաքաղաքական պայքարը, հակամարտություն, որն այժմ նորից բռնկվել է եւ հայտնվել ամբողջ աշխարհի թերթերի առաջին էջերում, գրել է Forbes-ը։

«Ինչպե՞ս կարող է տեղայնացված անկլավի պատմությունը խորապես մեկուսացված գոտում ավելի լայն հետեւանքներ ունենալ ուժերի գլոբալ հավասարակշռության տեսակետից։ Ինչպե՞ս կարող է դա ազդել, ասենք, Չինաստանի, Եվրոպայի կամ Մերձավոր Արեւելքի վրա։ Ֆանտաստիկ է թվում, բայց այն, ինչ տեղի է ունենում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, հատկապես Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողության հարցում, պոտենցիալ առումով փոխում է ընդարձակ միջաշխարհամասային հարաբերությունները։ Այս մասին խոսում են միայն հարեւան երկրները, եթե ցանկանում են։ Ոմանք դա չեն անում, որովհետեւ դա վնասաբեր է։ Սա չի վերաբերում պատմական նեղացածություններին կամ մարդու իրավունքների խախտումներին ղարաբաղյան հակամարտության ընթացքում։ Դրանք կարեւոր են, բայց մանրամասն նկարագրված են այլ բաժիններում։ Ոչ մի տեղ չեք տեսնի ճիշտ մոտեցում գերտերությունների ակնկալիքների հարցում, որոնք թաքնված են աշխարհագրությունում։

Ուշադիր նայեք Ղարաբաղի քարտեզին, Կովկասյան լեռներին Ադրբեջանի տարածքում, որը բավական հեռու է ձգվում դեպի հարավ, որպեսզի հասնի Իրանի հետ սահմանին։ Լոգիստիկ տեսանկյունից նա, ով վերահսկում է Ղարաբաղյան բարձունքները, պոտենցիալ առումով գերիշխում է սահմանի այս զգայուն հատվածում, ինչը տասնամյակներ տեւող արյունահեղության բանալին է։ Փաստարկման այս մասը չի կարող զարգանալ առանց լուրջ ուշադրության աշխարհագրական դետալների վրա։ Սա անվանենք հեքիաթ երկու միջանցքների մասին։

Նախ՝ Զանգեզուրի միջանցքը։ Իրանա-ադրբեջանական սահմանապահ գոտու երկայնքով, որի վրա բարձրանում են Ղարաբաղի լեռները, անցնում է ենթադրվող «Զանգեզուրի միջանցքը»։ Հետո միջանցքն անցնում է Հայաստանի տարածքի տեղամասով եւ, այդ կերպ, ուղիղ միացնում Ադրբեջանը Թուրքիային. վաղուց ստուգված հաղորդակցություն, որը երկու թյուրքական երկրները ձգտում են վերականգնել։ 

Իրանցիները դեմ են դրան։ Հայերը դեմ են դրան։ Մոսկվան դեմ է դրան։ Ինչո՞ւ է դա այդքան կարեւոր։ Պատասխան. որովհետեւ «Զանգեզուրի միջանցքը»  հյուսիսից հարավ անհամեմատ ավելի երկար երթուղու վերջին կտորն է, որն անվանվում է «Միջին միջանցք», եւ որը Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական հանրապետությունները Ադրբեջանով կմիացնի Թուրքիայի հետ։ Մենք խոսում ենք երկաթուղային եւ ավտոճանապարհների, ինչպես նաեւ վառելիքի տարբեր խողովակաշարերի մասին, որոնք կարող են վերածնել Մետաքսի հնագույն առեւտրային ճանապարհը, որը Մոսկվան երկու հարյուրամյակ առաջ կտրել է ցարական Ռուսաստանի օրոք։

Ուկրաինայից բացի, Կենտրոնական Ասիան հաջորդ մեծ աշխարհառազմավարական իրադարձությունն է Աֆղանստանում պատերազմի ավարտից հետո։ Մենք լուսաբանել ենք Բայդենի կարեւոր հանդիպումը նախագահների հետ վերջերս կայացած ՄԱԿ ԳՎ-ում, C5+1 համաժողովում։ Խոսքը Թուրքմենստանի, Ուզբեկստանի, Ղազախստանի, Ղրղըզստանի, Տաջիկստանի կամ С5-ի մասին է։ Ներկայում այդ ողջ բլոկը փաստացի շրջապատված է Ռուսաստանի, Չինաստանի, Իրանի կողմից։ Բայց հենց որ դուք աշխարհագրականորեն ավելացնեք Ադրբեջանն ու Թուրքիան, թաքուն շրջափակումը ի հայտ կգա։ Հենց այստեղ էլ օգնության է գալիս «Միջին միջանցքը», որը խուսափում է տարածաշրջանային գերտերություններից եւ միացնում Կենտրոնական Ասիան Զանգեզուրի միջանցքին՝ դրանով իսկ ուղիղ մայրուղի ստեղծելով թյուրքական երկրների (եւ նրանց բնական պաշարների) ու արտաքին աշխարհի միջեւ։ Հայերը միակ աշխարհագրական խոչընդոտն են։ Քանի որ Ղարաբաղն այլեւս մարտավարական սպառնալիք չէ, թյուրքական երակը մեկ քայլ ավելի է մոտեցել ավարտին։

Բայց, իհարկե, որն էլ ավելի կարեւոր է, քան  անկախ առեւտրային ուղու ստեղծումը, նոր միացումը կհանգեցնի «պանթյուրքիզմի» մշակույթի եւ ինքնության վերածնմանը, որը, անգործ մնալով դարեր շարունակ, փոխում է իշխանության հաշվարկները։ Եթե թյուրքական դաշինքը սկսի միավորվել եւ համաձայնեցված գործել, ի հայտ կգա նոր սպառնալիք Իրանի, Ռուսաստանի, Չինաստանի համար, էլ չենք ասում Հայաստանի մասին։ Չինաստանում ույղուր թուրքերն իրենց ավելի համարձակ կզգան։ Ռուսաստանում կարող են սկսել առանձնանալ բազմաթիվ թյուրքական շրջանները՝ Թաթարստանից մինչեւ Բուրյաթիա։ Իրանը, ամենից առաջ,  կզգա սպառնալիքը, քանի որ նրա սեփական ադրբեջանական նահանգի բնակչությունը կցանկանա միանալ հյուսիսի իր ազգականներին։ Թյուրքական համերաշխություն. ահա թե ինչու է Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը, չնայած գլոբալ քննադատությանը, այցելում Բաքու, որպեսզի շնորհավորի Ադրբեջանի նախագահ Ալիեւին Ղարաբաղին «հաղթելու» համար։

Շատերին Արեւմուտքում «պանթյուրքիզմի» գաղափարը կարող է հեռավոր կամ արտասովոր թվալ, բայց տարածաշրջանի հարեւան երկրներում գոյություն ունի վաղեմի ժառանգական հիշողություն այդ երեւույթի մասին, վախը թաթարների կամ հոների հորդաներից, կամ Աթիլլայի արշավանքներից... Ահա թե ինչու  Չինաստանը կառուցեց Մեծ պատը։ Ռուսաստանցիներն, օրինակ, իրենց պատմական ինքնությունը որոշել են որպես այդ երեւույթի կլանում, վանում եւ ենթարկեցում եւ դրանով իսկ՝ քրիստոնյա աշխարհի փրկություն։ Այստեղից էլ՝ «Սուրբ Մայր Ռուսիան», եւ, հետեւաբար, ցարերը «Աստծո պատվիրակներն են»։ Այս առաքելության շրջանակում Մոսկվան դարեր շարունակ իրեն արդարացված է զգացել հեգեմոնիայի հաստատման հարցում ոչ միայն իր մուսուլմանների, այլեւ մերձավոր բոլոր քրիստոնյաների հանդեպ՝ հայերից ու վրացիներից մինչեւ ուկրաինացիներ։ Ռուսաստանցիները չեն կարող հասկանալ, թե այդ ամբողջ «պաշտպանությունից» հետո ինչու պետք է այդ բնակչությունը ցանկանա դուրս գալ ռուսական վերահսկողությունից։ Մի՞թե իրենք չեն պաշտպանել Ուկրաինայի բնակչությանը Ղրիմի թաթարներից XVIII դարում։ Այստեղից էլ՝ Պուտինի զայրույթի ներքին զգացողությունն ամեն անգամ, երբ մի ինչ-որ երկիր մերձավոր արտասահմանից նախընտրում է միանալ Արեւմուտքին։

Ինչո՞ւ, ուրեմն, այդ ժամանակ Պուտինը չպաշտպանեց Հայաստանին Ադրբեջանից  Ղարաբաղում վերջին հարձակման ժամանակ։ Ինչո՞ւ նա վերջինի կողմն անցավ։ Սա մուլտիպլեքս հաշվարկ է։ Ինչպես իր հոդվածում նշել է Ամբերին Զամանը, Փաշինյանը «գունավոր հեղափոխության» ժողովրդական դեմոկրատ է, ամենավատ սպառնալիքը Պուտինի իշխանության համար, հատկապես եթե այն սկսվի Ռուսաստանի ներսում։ Վրաստանում նա նախընտրում է գործ ունենալ այնպիսի ավտոկրատների հետ, ինչպիսին են Ալիեւը, Էրդողանը եւ Իվանիշվիլին։ Հետո գալիս է նավթի հաշվարկը։ Ամբերին Զամանի կարծիքով՝ Ադրբեջանն օգնում է Պուտինին խուսափել պատժամիջոցներից՝ վաճառելով ռուսական նավթը Բաքվի նավթի անվան տակ։ Հատկապես Թուրքիայով, Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան խողովակաշարով։ Ի վերջո, Կրեմլը կարծում է, որ կկարողանա բոլորից լավ վերահսկել թյուրքական երկրներին՝ դավադրության մեջ մտնելով առաջնորդների եւ հետխորհրդայինի տիպի համակարգերի հետ՝ վերեւից ներքեւ հարստության ստեղծման համար։ Չինաստանը նույնպես ակնկալում է, որ կկարողանա նույնն անել՝ օգնելով ստեղծել «Միջին միջանցքը»  Պեկինի «Գոտի եւ ճանապարհ» նախաձեռնության միջոցով, անգամ չնայած այն բանին, որ դա թույլ կտա խափանել Ռուսաստանի, Չինաստանի եւ Իրանի շրջափակումը։ Ճիշտ այնպես, ինչպես ռուսական նավթը Բաքվով, չինական ապրանքներն էլ կհոսեն Միջին Ասիայով դեպի աշխարհ, եւ թյուրքական հանրապետությունները տնտեսական առումով կախված կլինեն Պեկինից։

Այսպիսին է Մոսկվայի եւ Պեկինի հաշվարկը։ Բայց սա հեշտ խնդիր չէ, որի պատճառով կարելի է շատ արագ կորցնել վերահսկողությունը։ Մեկնաբանների մեծ մասը պնդում է, որ թե՛ Ադրբեջանը, թե՛ Հայաստանը շուտով դուրս կմղեն ռուս խաղաղապահներին։ C5 կենտրոնաասիական հանրապետությունները աստիճանաբար դեմոկրատանում են, տնտեսապես ընդլայնվում եւ նպատակասլաց կերպով միավորվում, որպեսզի խուսափեն հարեւան հեգեմոններից կախման նոր տեսակներից։ Այստեղից էլ՝ նրանց հանդիպումը նախագահ Բայդենի հետ։ Դրան գումարեք նաեւ արեւմտյան նավթային ընկերությունների խանդավառությունը այլընտրանքային խողովակաշարերի առումով, եւ զգալի ազդակ կստանաք։ Նրանց հույսերի մեծ մասը կապված է թուրք-ադրբեջանական գծի հետ Իրանի սահմանի երկայնքով եւ Հայաստանի տարածքով։ Ղարաբաղը եղել է, բայց արդեն խոչընդոտ չէ Զանգեզուրի միջանցքի համար»։

https://news.am/arm/news/783766.html